چگونگی سنجش اعمال در قیامت

یکی از مهمترین احوال و منزلگاه های قیامت ، مرحله رسیدگی به حساب خلایق و سنجش اعمال در دادگاه عدل الهی است .

میزان ، از ضروریات دین است و آیات قرآن به صراحت از آن سخن گفته است .

معنای واژه « میزان » :

به معنای ترازویی است که با آن در قیامت ، ایمان و اعمال خوب و بد آدمیان را می سنجند .

قرآن می فرماید : « و نَضَعُ المَوازین القِسطَ لِیَوم القیامةِ فَلا تُظلَمُ نَفسٌ شِیاً » ( انبیاء آیه 47 )

ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می کنیم پس به هیچ کس کمترین ستمی نمی شود .

میزان چیست و چگونه ایجام می شود ؟

قرآن کریم به صراحت از سنجش و میزان اعمال در قیامت سخن گفته است اما در اینکه میزان چیست و چگونه انجام می شود میان علما اختلاف است :

- عده ایی معتقدند در قیامت ترازوی واقعی نهاده می شود که دو کفه دارد در یک کفه اعمال نیک و در کفه دیگر اعمال بد گذاشته می شود .

- برخی دیگر معتقدند مقصود از میزان ، معنای حقیقی آن نیست بلکه مراد از آن رعایت عدل و انصاف در سنجش اعمال است .

- اکثر علما قائلند پیامبران و ائمه اطهار (ع) و اعمالشان ، میزان روز قیامت هستند . به هر اندازه اعمال مردم از حیث اجزاء و شرایط و اخلاص و معنویت به آنان نزدیکتر باشد ، عملشان سنگینتر و هر اندازه دورتر باشد ، سبکتر خواهد بود.

امام صادق (ع) می فرماید : « إنَّ امیرالمومنین و الأئمةَ مِن ذُرّیتهِ هُمُ المَوازین » ( بحار ج 7 ص 252 )

عمار بن تغلبه می گوید :

علیٌ حُبُّه ُ جُنُّة          قَسیمُ النّارِ و الجَنَّه

وصیُ المُصطفی حقِّاً    امامُ الإنسِ و الجِنَّه

 

عوامل سنگین کننده میزان اعمال :

1- شهادتین :

شحص مسلمان اصول دین خود را باید از روی تحقیق ، استدلال و براهین عقلی برگزیند و نه تقلید از دیگران . اعتقاد و شهادت به وحدانیت الهی و رسالت پیامبر (ص) ، دو اصل از اصول دین است که برای ورود هر شخص به قلمرو اسلام لازم است .

- در راستای شهادت به توحید ، پیامبر اسلام (ص) در تفسیر « لا اله الا الله » فرمودند : « و هی کلمةُ التَّقوای ، یُثقَلُ اللهُ بِها الموازینَ یومَ القیامة » ( نورالثقلین ج 5 ص 654 )

این سخن ، کلمه تقواست که خداوند بوسیله آن ، میزان ها را در قیامت سنگین می کند.

 2- ذکر صلوات بر محمد و آل محمد :

پیامبر (ص) فرمودند : « در قیامت ، کنار میزان و ترازوی اعمال هستم ، هرکس گناهانش بیشتر از ثواب هایش باشد ، صلواتی که بر من فرستاده ، در ترازویش می گذارم تا حسناتش برگناهانش سنگینی کند » . ( بحار ج 95 ص 56 )

امام باقر (ع) فرمودند : « ما فی المیزان شی ءٌ أثقَلُ مِنَ الصلواةِ علی محمدٍ و آل محمدٍ » ( نورالثقلین ج 5 ص 659 )

3- محبت به اهل بیت (ع) و زیارت آنان :

یک فرد مسلمان و مومن نباید به هرکسی دل ببندد و یا بی جهت از کسی تنفر داشته باشد . محبت ها و بیزاری های مومن باید در راستای ایمان و اعتقاداتش باشد . هرکسی خداوند را دوست داشته باشد ، فرشتگان و اولیای او را نیز دوست خواهد داشت و از آنان تبعیت خواهد کرد . « قُل إن کُنتم تُحِبونَ الله فَاتَّبعونی یُحبِبکُم اللهُ و یَغفِر لَکُم ذُنوبَکم وَاللهُ غَفورٌ رحیمٌ » ( آل عمران آیه 31 )

پیامبر اکرم (ص) فرمودند : « دوست داشتن من و خاندانم در هفت جای وحشتناک به کار می آید : هنگام مردن ، در گور ، هنگام رستاخیز ، هنگام دیدن نامه اعمال ، هنگام حسابرسی ، نزد ترازوی اعمال و صراط » ( بحار ج 7 ص 248 )

4- اخلاق نیکو :

حُسن خلق ، به معنای خوی خوش و برخورد نیکو با دیگران است . یکی از اصحاب امام صادق (ع) از ایشان درباره حسن خلق پرسید . حضرت فرمودند : « خوش خلقی این است که با رفتاری متواضعانه و ملایم و گفتاری نیکو و دل پسند و چهره ای گشاده با دیگران برخورد کنی » ( کافی ج 2 ص 103 )

یکی از ثمره های مهم حسن خلق ، تاثیر آن در میزان اعمال است . پیامبر (ص) فرمودند : « ما یوضع فی المیزان امری یوم القیامة افضل من حسن الخلق » ( بحار ج 7 ص 250 )

در میزان هیچ انسانی روز رستاخیز ، گرانبهاتر از اخلاق نیکو نیست .

نتیجه سنجش اعمال :

بعد از سنجش اعمال ، انسان ها به دو دسته تقسیم می شوند : دسته ایی سعادتمند و دسته ای شقاوتمند . قرآن کریم می فرماید : « فَمَن ثَقُلَت مَوازینُهُ فَاولئک هُمُ المُفلحونَ و مَن خَفَت مَوازینُهُ فَاولئک الذین خَسِروا انفسَهُم فی جَهنم خالدون » ( مومنون آیه 102 ، 103 )

 

وضع انسان ها در برزخ

 

براساس آموزه های اسلامی ، بعد از زندگی دنیوی ، دو عالم دیگر وجود دارد.

عالم برزخ یا عالم قبر بلافاصله پس از مرگ شروع و تا روز قیامت ادامه دارد . اما زمان وقوع عالم قیامت را کسی جزء خداوند نمی داند.

مفهوم برزخ :

عالم پس از مرگ و قبل از قیامت را " عالم برزخ " می گویند . برزخ به معنای چیزی است که حایل میان دو چیز باشد از این رو عالم بیان دنیا و آخرت ، برزخ نامیده شده است .

امام صادق (ع) می فرمایند : « اَلبَرزَخُ القَبرُ و هو اثوابُ و العِقابُ بینَ الدنیا والآخرةِ » (معاد در قرآن ج 4 ص 223 عبدالله جوادی آملی )

آدمی از هنگام مرگ وارد برزخ می شود خواه او را در زمین دفن کنند ، یا وی را آتش بزنند یا غذای درندگان شود و یا در دریا غرق شود .

زندگی انسان ها در عالم برزخ چگونه است ؟

براساس آموزه های اسلامی ، روح انسان ها بعد از مرگ از این بدن جدا و در بدن هایی مانند بدن دنیا که خالی از مواد و عناصر مادی است ، قرار می گیرد که به آن " بدن مثالی " یا " قالب مثالی " می گویند . بدن مثالی بدنی است که از جنس ماده نیست و جرم و حجم و وزن ندارد . البته این بدن مثالی از برخی لوازم و ویژگی های اشیای مادی مانند شکل و اندازه برخوردار است .

رخدادهای عالم برزخ :

1- پرسش در قبر :

اولین مرحله از زندگی برزخی ، با قبض روح از بدن آغاز می شود . وقتی انسان به خاک سپرده شود دو فرشته الهی یکی درجانب راست و دیگری در جانب چپ متوفا قرار می گیرد و سوالاتی از او می کنند .

پیامبر (ص) فرمودند : « إنَّ العَبدَ إذا دَخَلَ حُفرَتَهُ یَاتیهِ مَلَکانِ : أحَدُهما مُنکَرٌ و الآخَرُ نَکیرٌ فَأوَّلُ ما یَسأَلانِهِ عَن ربِّه و عن نَبیه و عن ولیّهِ . فَإن أجابَ نَجا و إن تَحَیَّرَ عَذَّبا ». ( کشف المحجة لثمرة المهجة ص 273 )

امام صادق (ع) می فرمایند : « از مرده در قبرش درباره پنج چیز سوال می شود : نماز ، زکات ، حج ، روزه و ولایت ما خاندان . پس ولایت از گوشه قبر به آن چهار چیز می گوید که هر یک از شما کم و کاستی داشتید ، کامل کردن آن برعهده من است ». ( کافی ج 3 ص 242

شیوه پاسخ گویی به پرسش در قبر :

سوال و جواب عالم قبر مثل دنیا نیست که بتوان از آن شانه خالی کرد . بلکه پاسخ از درون جان و حقیقت باطن می جوشد .

امام سجاد (ع) می فرماید :« بعد از اینکه دو فرشته سوال کردند اگر شخص مومن باشد خداوند جواب را به او تلقین می کند و زبانش را به حق می گشاید در این هنگام از سوی خدا بشارت بهشت به او داده می شود . اما اگر اینگونه نباشد زبان به لکنت می افتد و دلیلش باطل می شود و نمی تواند پاسخ بگوید آنگاه بشارت به آتش داده می شود ». ( بحار ج 6 ص 223

2- فشار قبر :

دومین رخداد عالم برزخ فشار قبر می باشد . از بعضی از احادیث استفاده می شود که فشار قبر برای همه بدون استثناء وجود دارد ، برای بعضی شدید برای بعضی ملایمتر .

امام صادق (ع) می فرماید :« اللهم انّی أعوذُ بِکَ مِن عذابِ القبرِ و مِن ضِیقِ القبر و مِن ضَفطَةِ القبر » ( فروع کافی ج 3 ص 235 )

خداوندا پناه می برم به تو از عذاب قبر و از تنگی قبر و از فشار قبر

کارهایی که موجب فشار قبر می شود :

1- تباه کردن نعمات الهی :

امام صادق (ع) فرمودند : « فشار قبر برای مومن ، کفاره نعمت هایی است که تباه کرده است .

2- بد اخلاقی با خانواده :

سعد بن معاذ از یاران خوب پیامبر(ص) بود که در جنگ خندق شهید شد . رسول خدا خودش او را تشیع کرد و پابرهنه و بدون عبا بود . مادر معاذ گفت خوشا به حالت معاذ که به بهشت رفتی . پیامبر(ص) فرمود چیزی را به طور جزم به خدا حکم نکن او دچار فشار قبر است چون با خانواده اش بداخلاق بوده است .

3- نمامی و سخن چینی :

پیامبر (ص) فرمودند:« کسی که بین دو نفر سخن چینی کند خداوند در قبر آتشی بر او مسلط می گرداند که تا قیامت بسوزاندش و چون از قبر بیرون آید خداوند اژده هایی سیاه بر او مسلط می کند که نیشش می زند تا اینکه داخل آتش دوزخ گردد ».

4-غیبت :

ابن عباس می گوید : عذاب قبر بخاطر سه چیز است : یک سوم بخاطر غیبت ، یک سوم بخاطر سخن چینی و یک سوم بخاطر بی توجهی به پاکی م نجاست .

5- سبک شمردن نماز :

پیامبر (ص) فرمودند : « هر زن و مردی که به نمازش بی اعتناء باشد خداوند او را به پانزده چیز مبتلا می سازد . در قبر، ملکی او را شکنجه می نماید و قبر بر او تنگ و تاریک می گردد ». ( بحار ج 6 ص 245 )

3- بهشت و جهنم برزخی :

سومین رخدادعالم برزخ بهشت و جهنم برزخی می باشد . از امام صادق (ع) درباره ارواح مومنان پس از مرگ سوال کردند و حضرت در پاسخ فرمودند : « آنها در حجره هایی از بهشت قرار دارند ، از غذاهای بهشتی می خورند ، از نوشیدنی هایش می نوشند و می گویند که پروردگارا هر چه زودتر قیامت را برپاکن و به وعده هایی که به ما دادی وفا کن ».( بحار ج 6 ص 269 )

همچنین کفار و منافقان که قادر نیستند پاسخ گوی سوالات فرشتگان الهی باشند ، قبرشان عرصه عذاب الهی خواهد شد .

راه های افزایش معاد باوری

از نافذترین و موثرترین باورها در جهت دادن رفتار و منش آدمی و تربیت و اصلاح او ، اعتقاد به معاد و روز رستاخیز است .

مفهوم معاد :

معاد یعنی بازگشت انسان بعد از مرگ به حیات ، برای رسیدن به حساب اعمال اوست .

راه های معاد باوری :

1- علم و آگاهی :

هرقدر انسان به امری شناخت بیشتر و بهتری داشته باشد ، قطعا در انجام آن کار بیشتر دقت می کند و دقت و هزینه افزون تری را برای آن صرف می نماید . برای اعتقاد داشتن به معاد ، در مرحله نخست باید به آن معرفت و شناخت پیدا کرد . این علم و آگاهی با مطالعه کتب اعتقادی و فلسفی و تفسیر و آیات و روایات بدست می آید . این علم گرجه برای اثبات معاد لازم است ، کافی نیست و باید این شناخت به مرحله یقین برسد و این یقین هم تنها با عمل به آموزه های مریوط به معاد بدست می آید مثلا نماز را با خضوع و خشوع بخواند و در روزه داری ، تمام اعضاء و جوارح را از غیر خدا حفظ کند و... یقین را به قلبش هدیه خواهد داد.

روزی پیامبر (ص) بعد از نماز جوانی را جلوی مسجد دید از او پرسید شب را چگونه گذراندی ؟

جوان گفت صبح کردم در حال یقین . پیامبر از سخن جوان شگفت زده شد و گفت : هر یقینی ، حقیقتی دارد حقیقت تو چیست ؟

جوان گفت گویی می بینم قیامت شده و مردم برای محاسبه گرد آمده اند ، بهشت و جهنم و اهل آنان را می بینم و... پیامبر(ص) فرمودند : این صفای دلت را حفظ کن . جوان گفت یارسول الله دعا کنید من شهید شوم . پیامبر دعا کردند بعد از مدتی جوان دریک جنگی شهید شدند.

2- ترس از قیامت :

دعوت همه انبیاء الهی ، هم شامل بشارت به رضوان و بهشت الهی بود و هم بیم دادن از کیفر گناهان و عصیان خداوند . اما موثرترین و کارسازترین شیوه تربیتی پیامبران انذار ( بیم دادن ) از عذاب الهی بوده است .

قرآن کریم خطاب به پیامبر (ص) می فرماید :« یا أیُّها المدَّثِر قُم فَانذِر » ( مدثر آیه 1 ، 2 )

ای جامه به خود پیجیده برخیز و مردم را از قیامت بترسان .

در روایات آمده :

روزی عمربن معدی کرب که از شجاعان عرب بود و هنوز ایمان نیاورده بود خدمت پیامبر (ص) رسید .

حضرت فرمود: برای فردای قیامت و زلزله آن چه تدارک دیده ایی ؟

پرسید آیا این زلزله بدن مرا هم می لرزاند ؟

پیامبر (ص) فرمودند : زلزله روز قیامت کوه ها را هم می لرزاند و متلاشی می کند بدن تو که چیزی نیست .

این کلام پیامبر او را منقلب کرد پرسید چه کنم تا از چنین هولی رهایی یابم ؟

حضرت فرمود : ایمان به خدا بیاور و بگو " لا إله إلا الله " و او هم گفت و مسلمان شد.

3- بشارت به نعمت های بهشتی :

یادآوری این نکته که نعمات بی شمار بهشتی برای پرهیزکاران و صالحان فراهم شده است انسان را به تلاش برای دست یافتن به این نعمت ها مشتاق می کند

4- اندیشیدن درباره تاریخ گذشتگان :

اندیشیدن در مورد تاریخ گذشتگان از عوامل یادآور معاد و سبب تحکیم معاد باوری است .

آدمی با مطالعه سرگذشت گذشتگان ، در می یابد که او نیز همانند آنان در این دنیا جاویدان نیست و باید برای آخرت آماده شود .

5-حضور در تشیع جنازه :

شرکت در مراسم تشیع دیگران ، اندرزی است براین نکته که روزی خود ما نیز از دنیا خواهیم رفت . و دیگران ما را تابوت می گذارند و بر شانه هایشان حمل می کنند تا به خاک بسپارند.

پیامبر (ص) فرمودند : « از بیمار عیادت کنید و به تشیع جنازه بروید زیرا آخرت را به یاد شما می اندازد ». ( بحار ج 81 ص 224 )

درباره پیام های معنوی تشیع جنازه روایاتی است از جمله :

« در برابر هر گامی که برای تشیع جنازه برداشته می شود ، هزاران حسنه و ثواب داده شده و هزاران لغزش بخشوده می شود ». ( وسایل الشیعه ج 3 ص 143 )

6- زیارت اهل قبور :

پیامبر (ص) فرموند : « به زیارت مردگان بروید زیرا در این کار برای شما عبرت آموزی است ».

7- دوستی با اولیای الهی :

معاشرت با نیکان ، سبب می شود آدمی مسیر هدایت را بیاموزد و با انجام خوبی ها ، ره توشه فراوانی برای آخرت خود فراهم سازد .

امام علی (ع) فرمودند : « بهترین دوستت کسی است که تو را شیفته آخرت کند و نسبت به دنیا بی رغبت نماید و تو را در فرمان برداری از خدا کمک کند ». ( غررالحکم و دررالکلم ج 3 ص 436 )